मराठी शुद्ध लेरवनाचे नियम
(१) मराठी शुद्ध लेरवनाचे नियम
अ) अनुस्वार
१) नाकापासून स्पष्टपणे उच्चार होणाऱ्या अक्षरावर नेहमी अनुस्वार द्यावा.
उदा. डोंगर, सतरंजी, धंदा, कुंभार, अंधार, पंचमी. इ.
२) नामांच्या व सर्वनामांच्या अनेकवचनी सामान्य रूपांवर अनुस्वार द्यावा.
उदा. लोकांना, मुलांकडून, मित्रांचे, घोड्यांसाठी, त्यांना इ.
3) आदरार्थी अनेकवचनी (बहुक्‍्चनी) नामांच्या सामान्य रूपांवर अनुस्वार दृयावा.
उदा, शिक्षकांनी, वडिलांनी, आजोबांनी, विवेकानंदांनी, रानडेंनी इ.
४) पुढील शब्दांवर अनुस्वार देऊ नये. जसे - का, की, केळे, करू, करताना, रवेळू, घरात, घरी, जाऊ, तेथे, तेव्हा, जेथे, जेव्हा,
झोप, नाव, नवे. पाच, बसू, माती, लाकूड, शाळेत. (कारण - या शब्दात अनुनासिकाचा स्पष्ट उच्चार होत नाही)
आ) ऱ्हस्व - दीर्घ अक्षरे
१) इ - कारान्त आणि (उ - कारान्त शब्दातील शेवटचे अक्षर नेहमी दीर्घ लिहावे.उदा - मी, कवी, गुरू, बाहू जू. क्रषी, गती,
वही, गहू पेरू, वाळू, शत्रू.
परंतु असे शब्द जोडशब्दात आल्यास हा शेवटचा ई कार व ऊ कार ऱ्हस्व होतात.
उदा - विद्यार्थिभांडार क्रषिकुमार, कविचरित्र, लघुकथा, शत्रुपक्ष इ.
अपवाद - आते, आणि, नि. परंतु, तथापि, अद्यापि, यदूर्यापे, प्रभाते, यथारमाति, यथाशक्ति, इति, ही अव्वये ऱ्हस्वातच लिहावी.
२) सामासिक शब्दातील पहिळे पद ऱ्हस्व “इ” कारान्त किंवा “उ” कारान्त असल्यास ते ऱ्हस्वातच राहते. आणि ते पद
दीर्घ (ई”" कारान्त किंवा *ऊ” कारान्त तत्सम शब्द असल्यास ते दीर्घातच राहते.
उदा - कविचरित्र, गतिमान, गुरुवर्य, पशुपक्षी, युक्तिवाद, लघुकथा, वायुपुत्र, शक्तिमान, हरिनाम, गोरीहर, वधूवर इ.
3३) अकारान्त शब्दातील उपान्त्य इ” कार किंवा “उ” कार दीर्घ असतो.
उदा - ऊस, गुळ, चूल, नीळ, दृध, धीट, धूप, नीट, नवीन, पाऊस, पल, फुल, बहीण, बक्षीस, माणूस, मीठ, मृल, म्हणून,
विहीर, तीर, घूस, परीट, बुरूज, कापूस इ.
अपवाद - संस्कृतमधून मराठीत आलेल्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही.
उदा - अरुण, कुसुम, गुण, तरुण, दक्षिण, पश्चिम, प्रिय, मधुर, मंदिर, युग, विष, शिव इ.
४) एकाक्षरी शब्द दीर्घ असावेत -
उदा-मी; तू. ती, ही, जी, ऊ, थू. धृ. पी, पू. शी इ.
५) शब्दातील अन्त्य अक्षर दीर्घ असल्यास उपान्त्य अक्षर हे बहुधा ऱ्हस्व असते.
उदा - दिवा, जुनी, किती, मुळा, महिना, वकिली, गरिबी, गुरुजी, माहिती, सुरू, हतुतू इ.
अपवाद - संस्कृत मधून मराठीत आलेल्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही. उदा - परीक्षा, प्रतीक्षा, गीता, पूजा इ.
६) शब्दाच्या शेवटी (इक प्रत्यय आल्यास “क पूर्वीचा इ” कार “उ कार ऱ्हस्व लिहावा.
उदा. - ऐतिहासिक, कोटुंबिक, धनिक, यांत्रिक, त्लोकिक, वार्षिक, शारीरिक, सार्वजनिक, साप्ताहिक, नैतिक, पौराणिक,
बौद्धिक, भाविक, भोगोलिक, मानसिक इ.
७) हळूहळू , लटूल़टू , मुळूमुळू , दुडूदुड्ट अशा प्रकारच्या शब्दातील दुसरे व चोथे अक्षर दीर्घ असते.
८) गावाच्या नावात शेवटी पूर" ही अक्षरे असल्यास त्यातील पू" नेहमी दीर्घ लिहावे.
उदा. नागपूर बिजापूर इ.
इ) सामान्यरूप
१) प्हस्व इ” कारान्त व “उ” कारान्त तत्सम शब्दाचे सामान्यरूप करताना त्या शब्दातील अंत्यस्वर दीर्घ होतो.
उदा. - रावि - रवीचे, प्रभु - प्रभूला इ.
२) मराठी शब्दाचे उपान्त्य अक्षर (दीर्घी ई किंवा ऊ याने युक्त असल्यास शब्दाचे सामान्यरूप होताना ते उपान्त्य अक्षर ऱ्हस्व होते.
उदा. - वीट - विटेने, मूठ - मुठीत, बहीण - बहिणीला, रायपूर - रायपुरात इ.
अपवाद - संस्कृतमधून मराठीत आलेल्या अशाप्रकारच्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही.
उदा. - सीता - सीतेला, पूर्व - पूर्वेकडे, परीक्षा - परीक्षेसाठी, पूजा - पूजेकरिता इ.
ई) इतर
१) कोणता, एरवादा हे शब्द कोणचा व एकादा असे लिहू नये.
२) “ए” कारान्त नामाचे सामान्यरूप “या” कारान्त करावे.
उदा. - फडके - फडक्यांना, रस्ते - रस्त्यांना, हसणे - हसण्यासाठी, आंबा - आंब्याना, लिहीणे - लिहिण्यासाठी.
3) धातूला “ऊन” व “ऊर प्रत्यय लागताना मूळ धातूत शेवटी “व” असल्यास त्यावेळी बून" व वू" किंवा ऊन, “*ऊ” अशी रूपे
होतात.
उदा - धाव - धावून, धावू. जेव - जेवून, जेवू. जा - जाऊन, जाऊ, इ.
४) राहणे, पाहणे, वाहणे हे शब्द असेच लिहावेत. या शब्दांची रहाणे, पहाणे, वहाणे, ही चुकीची रूपे असल्याने ही लिहू नयेत.
५) मराठीत रुढ झालेले तत्सम व्यंजनांत शब्द (अ कारान्त लिहावेत. त्यातील शेवटच्या अक्षराचा (संस्कृतातल्याप्रमाणे) पाय मोडू
नये.
उदा - अर्थात, क्वचित, पश्चात, विद्युत, साक्षात, कदाचित, भगवान, विद्वान, तस्मात इ.
६) लिहिताना एखाद्या माणसाच्या तोंडचे शब्द त्याच्या मूळ उच्चारा प्रमाणे जसेच्या तसे लिहावेत.
उदा. - “मला असं वाटतं की मिलापचं वित्र बरोबर असावं”
काही शुद्ध शब्द -
अधिक, अधीन, अधीर, अनिल, इच्छा, इयत्ता, ईर्षा, ईश, ईश्वर, उद्योग, उज्ज्वल, उष्ण, उत्कृष्ट, उर्फ, एरवादा, एकूण,
कर्तृत्व, कीर्ती.
क्रीडा, रवड॒ग, गृहस्थ, जीवन, ज्येष्ठ, दरितीया, तृतीया.
नि:स्पृह, परामर्ष, पृष्ठ, पथ्वी, बृहस्पती, मातुःश्री, महत्त्व.
मुत्सद्दी, लक्ष्मण, वक्तृत्व, वृक्ष, सत्त्व, क्षत्रिय, ज्ञानेश्‍वर.
स्वाध्याय -
पुढील शब्द शुद्ध करून लिहा - आकर्शण, उंदिर, खुण, हिन, विरंजिव, दिव्याकार, दिपक, फुल, भिक, विहिर.
अ) अनुस्वार
१) नाकापासून स्पष्टपणे उच्चार होणाऱ्या अक्षरावर नेहमी अनुस्वार द्यावा.
उदा. डोंगर, सतरंजी, धंदा, कुंभार, अंधार, पंचमी. इ.
२) नामांच्या व सर्वनामांच्या अनेकवचनी सामान्य रूपांवर अनुस्वार द्यावा.
उदा. लोकांना, मुलांकडून, मित्रांचे, घोड्यांसाठी, त्यांना इ.
3) आदरार्थी अनेकवचनी (बहुक्‍्चनी) नामांच्या सामान्य रूपांवर अनुस्वार दृयावा.
उदा, शिक्षकांनी, वडिलांनी, आजोबांनी, विवेकानंदांनी, रानडेंनी इ.
४) पुढील शब्दांवर अनुस्वार देऊ नये. जसे - का, की, केळे, करू, करताना, रवेळू, घरात, घरी, जाऊ, तेथे, तेव्हा, जेथे, जेव्हा,
झोप, नाव, नवे. पाच, बसू, माती, लाकूड, शाळेत. (कारण - या शब्दात अनुनासिकाचा स्पष्ट उच्चार होत नाही)
आ) ऱ्हस्व - दीर्घ अक्षरे
१) इ - कारान्त आणि (उ - कारान्त शब्दातील शेवटचे अक्षर नेहमी दीर्घ लिहावे.उदा - मी, कवी, गुरू, बाहू जू. क्रषी, गती,
वही, गहू पेरू, वाळू, शत्रू.
परंतु असे शब्द जोडशब्दात आल्यास हा शेवटचा ई कार व ऊ कार ऱ्हस्व होतात.
उदा - विद्यार्थिभांडार क्रषिकुमार, कविचरित्र, लघुकथा, शत्रुपक्ष इ.
अपवाद - आते, आणि, नि. परंतु, तथापि, अद्यापि, यदूर्यापे, प्रभाते, यथारमाति, यथाशक्ति, इति, ही अव्वये ऱ्हस्वातच लिहावी.
२) सामासिक शब्दातील पहिळे पद ऱ्हस्व “इ” कारान्त किंवा “उ” कारान्त असल्यास ते ऱ्हस्वातच राहते. आणि ते पद
दीर्घ (ई”" कारान्त किंवा *ऊ” कारान्त तत्सम शब्द असल्यास ते दीर्घातच राहते.
उदा - कविचरित्र, गतिमान, गुरुवर्य, पशुपक्षी, युक्तिवाद, लघुकथा, वायुपुत्र, शक्तिमान, हरिनाम, गोरीहर, वधूवर इ.
3३) अकारान्त शब्दातील उपान्त्य इ” कार किंवा “उ” कार दीर्घ असतो.
उदा - ऊस, गुळ, चूल, नीळ, दृध, धीट, धूप, नीट, नवीन, पाऊस, पल, फुल, बहीण, बक्षीस, माणूस, मीठ, मृल, म्हणून,
विहीर, तीर, घूस, परीट, बुरूज, कापूस इ.
अपवाद - संस्कृतमधून मराठीत आलेल्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही.
उदा - अरुण, कुसुम, गुण, तरुण, दक्षिण, पश्चिम, प्रिय, मधुर, मंदिर, युग, विष, शिव इ.
४) एकाक्षरी शब्द दीर्घ असावेत -
उदा-मी; तू. ती, ही, जी, ऊ, थू. धृ. पी, पू. शी इ.
५) शब्दातील अन्त्य अक्षर दीर्घ असल्यास उपान्त्य अक्षर हे बहुधा ऱ्हस्व असते.
उदा - दिवा, जुनी, किती, मुळा, महिना, वकिली, गरिबी, गुरुजी, माहिती, सुरू, हतुतू इ.
अपवाद - संस्कृत मधून मराठीत आलेल्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही. उदा - परीक्षा, प्रतीक्षा, गीता, पूजा इ.
६) शब्दाच्या शेवटी (इक प्रत्यय आल्यास “क पूर्वीचा इ” कार “उ कार ऱ्हस्व लिहावा.
उदा. - ऐतिहासिक, कोटुंबिक, धनिक, यांत्रिक, त्लोकिक, वार्षिक, शारीरिक, सार्वजनिक, साप्ताहिक, नैतिक, पौराणिक,
बौद्धिक, भाविक, भोगोलिक, मानसिक इ.
७) हळूहळू , लटूल़टू , मुळूमुळू , दुडूदुड्ट अशा प्रकारच्या शब्दातील दुसरे व चोथे अक्षर दीर्घ असते.
८) गावाच्या नावात शेवटी पूर" ही अक्षरे असल्यास त्यातील पू" नेहमी दीर्घ लिहावे.
उदा. नागपूर बिजापूर इ.
इ) सामान्यरूप
१) प्हस्व इ” कारान्त व “उ” कारान्त तत्सम शब्दाचे सामान्यरूप करताना त्या शब्दातील अंत्यस्वर दीर्घ होतो.
उदा. - रावि - रवीचे, प्रभु - प्रभूला इ.
२) मराठी शब्दाचे उपान्त्य अक्षर (दीर्घी ई किंवा ऊ याने युक्त असल्यास शब्दाचे सामान्यरूप होताना ते उपान्त्य अक्षर ऱ्हस्व होते.
उदा. - वीट - विटेने, मूठ - मुठीत, बहीण - बहिणीला, रायपूर - रायपुरात इ.
अपवाद - संस्कृतमधून मराठीत आलेल्या अशाप्रकारच्या तत्सम शब्दांना हा नियम लागू नाही.
उदा. - सीता - सीतेला, पूर्व - पूर्वेकडे, परीक्षा - परीक्षेसाठी, पूजा - पूजेकरिता इ.
ई) इतर
१) कोणता, एरवादा हे शब्द कोणचा व एकादा असे लिहू नये.
२) “ए” कारान्त नामाचे सामान्यरूप “या” कारान्त करावे.
उदा. - फडके - फडक्यांना, रस्ते - रस्त्यांना, हसणे - हसण्यासाठी, आंबा - आंब्याना, लिहीणे - लिहिण्यासाठी.
3) धातूला “ऊन” व “ऊर प्रत्यय लागताना मूळ धातूत शेवटी “व” असल्यास त्यावेळी बून" व वू" किंवा ऊन, “*ऊ” अशी रूपे
होतात.
उदा - धाव - धावून, धावू. जेव - जेवून, जेवू. जा - जाऊन, जाऊ, इ.
४) राहणे, पाहणे, वाहणे हे शब्द असेच लिहावेत. या शब्दांची रहाणे, पहाणे, वहाणे, ही चुकीची रूपे असल्याने ही लिहू नयेत.
५) मराठीत रुढ झालेले तत्सम व्यंजनांत शब्द (अ कारान्त लिहावेत. त्यातील शेवटच्या अक्षराचा (संस्कृतातल्याप्रमाणे) पाय मोडू
नये.
उदा - अर्थात, क्वचित, पश्चात, विद्युत, साक्षात, कदाचित, भगवान, विद्वान, तस्मात इ.
६) लिहिताना एखाद्या माणसाच्या तोंडचे शब्द त्याच्या मूळ उच्चारा प्रमाणे जसेच्या तसे लिहावेत.
उदा. - “मला असं वाटतं की मिलापचं वित्र बरोबर असावं”
काही शुद्ध शब्द -
अधिक, अधीन, अधीर, अनिल, इच्छा, इयत्ता, ईर्षा, ईश, ईश्वर, उद्योग, उज्ज्वल, उष्ण, उत्कृष्ट, उर्फ, एरवादा, एकूण,
कर्तृत्व, कीर्ती.
क्रीडा, रवड॒ग, गृहस्थ, जीवन, ज्येष्ठ, दरितीया, तृतीया.
नि:स्पृह, परामर्ष, पृष्ठ, पथ्वी, बृहस्पती, मातुःश्री, महत्त्व.
मुत्सद्दी, लक्ष्मण, वक्तृत्व, वृक्ष, सत्त्व, क्षत्रिय, ज्ञानेश्‍वर.
स्वाध्याय -
पुढील शब्द शुद्ध करून लिहा - आकर्शण, उंदिर, खुण, हिन, विरंजिव, दिव्याकार, दिपक, फुल, भिक, विहिर.
